Τα "χιονισμένα πεύκα": ευχή ή κατάρα;

Του Δημήτρη Ντηνιακού
Τεχνολόγος Γεωπόνος

Δεν είναι …χιόνι (θυμίζει κάτι σε κολλώδες "μπαμπάκι"), ξεκίνησε από τους μελισσοκόμους και απειλεί να "σκοτώσει" ένα από τα μεγαλύτερα παρθένα πευκοδάση στην Ήπειρο, που αρχίζει από το Μαυροβούνιο και καταλήγει στα Ιωάννινα και την Ηγουμενίτσα. Εμφανίζεται, δε, σε πολλές αστικές περιοχές της Ηπείρου και πρέπει να αντιμετωπιστεί πριν οι ζημιές γίνουν ανυπολόγιστες. Το όνομα της "απειλής": βαμβακάδα των πεύκων.

Η βαμβακάδα οφείλεται στο έντομο marchalina hellenica (της οικογένειας marcarodidae, υπεροικογένειας coccoidea). Αυτό εντοπίζεται σήμερα στα πεύκα σχεδόν σε όλα τα είδη, (pinus sp) στις χώρες της μεσογείου ειδικά στην Ιταλία, Ελλάδα και ανατολική Τουρκία. Το χαρακτηριστικό σύμπτωμα είναι η κάλυψη του δέντρου από τη "βαμβακάδα", μια ουσία που εκκρίνει το έντομο για φυσική του κάλυψη. Στη χώρα μας εντοπίστηκε από τον εντομολόγο Παναγιώτη Γεννάδιο τον προηγούμενο αιώνα αλλά υπήρχε σε μικρούς μόνο, γεωγραφικά περιορισμένους πληθυσμούς. Επιπλέον εκτιμάται πως ζει τουλάχιστον δύο αιώνες στη λεκάνη της μεσογείου.

Πρόκειται για ένα φλοιομυζητικό έντομο που προσβάλλει το πεύκο και το εξασθενεί, προκαλώντας με τον τρόπο αυτό την μερική ή ολική του νέκρωση. Το έντομο, ευρισκόμενο στο προνυμφικό στάδιο, παράγει κηρώδες προστατευτικό κάλυμμα, τη γνωστή βαμβακάδα, ενώ τα πλούσια σε υδατάνθρακες (προϊόντα αρχικά της φωτοσύνθεσης του πεύκου) περιττώματά της αποτελούν το γνωστό μελίτωμα που στάζει από τα πεύκα και αποτελεί τη βασική τροφή της μέλισσας, παραγωγού του πευκόμελου. Υπολογίζεται ότι έως και το 60% της παραγωγής του πευκόμελου στην Ελλάδα και την Τουρκία παράγεται χάρις στη marchalina hellenica

Το πευκόμελο, μαζί με το μέλι του ελάτου, έχουν τη θρεπτικότερη αξία από όλα τα άλλα είδη μελιού (ανθόμελα) και αν αναλογιστεί κανείς ότι μόνο το πευκόμελο αποτελεί το 60% της παραγωγής μελιού στην Ελλάδα, καταλαβαίνει την προσφορά της marchalina hellenica στην ελληνική αγροτική οικονομία. Ένα όφελος δευτερεύουσας σημασίας, είναι η αύξηση της βιοσιμότητας των μελισσών, οι οποίες με την επικονίαση στηρίζουν της καλλιέργειες της χώρας.

Αυτά είναι τα καλά νέα. Τα κακά νέα είναι ότι έχει παρατηρηθεί πως μακροχρόνια προσβολή ενός δέντρου από τους πληθυσμούς του εντόμου, επιφέρουν τελικά το θάνατό του. Και αυτό διότι η marchalina hellenica με τα στοματικά μόρια τρυπά τους φυτικούς ιστούς, φτάνοντας πολλές φορές με τον τροφικό της σωλήνα μέχρι το κάμβιο. Εκεί το έντομο απομυζά χυμούς εξασθενώντας το δέντρο και οδηγώντας το, με την πάροδο του χρόνου, στο θάνατό του.

Αρχικά το έντομο ζούσε στα πευκοδάση σε μικρούς πληθυσμούς, πληθυσμοί οι οποίοι ελέγχονταν από τον φυσικό του ανταγωνιστή, το ιθαγενές αρπακτικό έντομο Neuleocopis kartliana. Έτσι υπήρχε μια φυσική ισορροπία που δεν επέτρεπε την εξάπλωση της προσβολής. Πριν από μερικές δεκαετίες, η ισορροπία αυτή κατέρρευσε. Οι μελισσοκόμοι ευνόησαν την εξάπλωση του εντόμου marchalina hellenica και για πολλά χρόνια «εμβολίαζαν» τα πεύκα με το παθογόνο έντομο. Στην πραγματικότητα, έκοβαν προσβεβλημένους κλάδους και τους κάρφωναν πάνω σε υγιή δέντρα. Η ανεξέλεγκτη ανθρώπινη παρέμβαση για αύξηση του κέρδους για άλλη μια φορά οδήγησε στην μη αναστρέψιμη κατάσταση ενός φυσικού προβλήματος.

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ
Η βιολογική αντιμετώπιση του είναι πολύ δύσκολη. Αυτό συμβαίνει γιατί η αύξηση του βιολογικού εχθρού Neulocopis kartiliana δεν είναι δυνατή. Πράγματι εργαστηριακές έρευνες έδειξαν ότι ο φυσικός πληθυσμός του Neulocopis karteliana είναι ανεπαρκής. Η αντιμετώπιση του marchalina hellenica με άλλους φυσικούς εχθρούς όπως πτηνά και αρθρόποδα ίσως έχουν καλύτερα αποτελέσματα. Το μεγάλο χρονικό διάστημα ζωής της  marchalina hellenica μέσα στους «σάκους» προστασίας, το φαινόμενο της παρθενογένεσης και τα προβλήματα που δημιουργούνται από την ύπαρξη πεύκων μέσα σε κατοικημένες περιοχές δυσκολεύει ακόμα περισσότερο την μείωση των πληθυσμών του εντόμου.

Ένας άλλος τρόπος που δοκιμάστηκε ευρέως τον τελευταίο χρόνο σε αρκετά πεύκα ιδιαίτερα στα βόρεια προάστια της Αττικής, είναι η μέθοδος της κόλλας η οποία αλείφεται σε ένα τομέα του κορμού κοντά στη βάση, στην αρχή της εαρινής περιόδου με σκοπό να παγιδεύσει τις νεαρές προνύμφες που ανεβαίνουν στο δέντρο προκειμένου να διαχειμάσουν και να νυμφωθούν.

Η μέθοδος αυτή είχε σημαντικά αποτελέσματα, μειόνοντας τους πληθυσμούς του εντόμου. Εδώ θα πρέπει να προαχθεί η κατά τη γνώμη μας λάθος τεχνική της τομής του δέντρου και η αφαίρεση του φλοιού για την καλύτερη εναπόθεση της κόλλας. Με τη μέθοδο αυτή πληγώνουμε το δέντρο σε τέτοιο βαθμό που μπορεί να επέλθει μακροχρόνια και ο θάνατός του. Η μέθοδος της κόλλας ενδείκνυται μόνο σε μεμονωμένα δέντρα, καθώς είναι δύσκολη η εφαρμογή της σε δασικές εκτάσεις ή ομάδες δέντρων αφού εφαρμόζεται για κάθε δέντρο ξεχωριστά. Ο συνδυασμός της μάλιστα με καλλιεργητικούς τρόπους αντιμετώπισης (καθάρισμα των ξερών κλάδων, καθάρισμα της ριζόσφαιρας και σκάλισμα στη βάση των δέντρων) μπορεί να φέρει ακόμα καλύτερα αποτελέσματα.

ΧΗΜΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ
Οι τρόποι αντιμετώπισης που άρχισαν να γίνονται στις αρχές της δεκαετίας και παλιότερα, ήταν άκρως επικίνδυνες για τη δημόσια υγεία και το οικοσύστημα. Πράγματι κύριο εντομοκτόνο που χρησιμοποιούνταν, ήταν το γνωστό οργανοφωσφόρικό Ultracide 40% β/β το οποίο ψεκαζόταν μόνο του ή σε συνδυασμό με άλλα φυτοφάρμακα (για μεγιστοποίηση της δράσης του).

Το φάρμακο αυτό είναι εξαιρετικά τοξικό όταν χρησιμοποιείται σε κατοικημένες περιοχές, έχει πολύ έντονη οσμή (κλούβιου αυγού), είναι πολύ τοξικό όταν εισπνέεται, τοξικό αν καταποθεί, ερεθιστικό για το δέρμα και τοξικό για τους υδρόβιους οργανισμούς ενώ μπορεί να προκαλέσει μακροχρόνιες δυσμενείς επιπτώσεις στο υδάτινο περιβάλλον. Η χρήση του σε διαλύματα και με άλλα φυτοφάρμακα πολλαπλασίαζε αυτούς τους κινδύνους. Πολύ σημαντικό στοιχείο, είναι επίσης ότι θανατώνονταν και τα ωφέλιμα έντομα καθώς και οι μέλισσες αλλά και αρθρόποδα, πτηνά και θηλαστικά.

Η χρήση νέας γενιάς εντομοκτόνων όπως και σκευασμάτων με χαμηλή τοξικότητα είναι αυτή που επιτρέπεται πλέον από το Υπουργείο Γεωργίας. Τα φυτοφάρμακα αυτά είναι άοσμα, δεν είναι επικίνδυνα για τα ωφέλιμα έντομα, τις μέλισσες και τους υδρόβιους οργανισμούς ενώ δεν έχουν αναφερθεί μέχρι στιγμής συμπτώματα δυσμενή για τον άνθρωπο και το περιβάλλον κατά τη χρήση τους.

Ο υπογράφων, έχει επέμβει σε δεκάδες χιλιάδες δέντρα τα τελευταία πέντε χρόνια. Τα αποτελέσματα είναι ικανοποιητικά χρησιμοποιώντας ολοκληρωμένη μέθοδο καταπολέμησης. Η αντιμετώπιση βασίζεται στην διατήρηση της υγιεινής κατάστασης του δέντρου και στη χημική αντιμετώπιση με χρήση σκευασμάτων με χαμηλή υπολειμματικότητα και τοξικότητα.

Έτσι οι καλλιεργητικές φροντίδες, όπως καθάρισμα των ξερών κλαδιών του δέντρου, καθαρισμός του εδάφους στην περιοχή της ριζόσφαιρας σε συνδυασμό με το ψέκασμα των δέντρων με φάρμακα εγκεκριμένα από το Υπουργείο Γεωργίας όπως οι θερινοί πολτοί (Χελώνα, SAF-T-SIDE, Triona), τα άλατα καλίου λιπαρών οξέων (Savona) και κυρίως οι αναστολείς σύνθεσης χιτίνης (Admiral, Applaud, Insegar) έδωσαν πολύ καλά αποτελέσματα. Οι ψεκασμοί θα πρέπει να γίνονται από τα τέλη Απριλίου ως τα μέσα Ιουνίου όταν τα έντομα ανεβαίνουν, είναι εκτός των σάκων και έτσι εξοντώνονται εύκολα. Με τη χρήση των σκευασμάτων αυτών δεν επιβαρύνουμε τα ωφέλιμα έντομα, το περιβάλλον και τα θηλαστικά, ενώ ενισχύουμε το ιθαγενές αρπακτικό Neulocopis kartliana.

Αναστροφή του προβλήματος της κατάρρευσης της ισορροπίας δεν μπορεί να επιτευχθεί τουλάχιστο για τα επόμενα χρόνια. Πρόχειρες εφαρμογές και αυτοσχέδιοι ψεκασμοί στην προσπάθεια να σώσουμε τα πεύκα θα οδηγήσουν σε πολλαπλάσια όξυνση του προβλήματος.

Έχει αποδειχτεί ότι με την ολοκληρωμένη μέθοδο καταπολέμησης και εφόσον τηρήσουμε τους ορθολογικούς κανόνες φυτοπροστασίας και σεβαστούμε το οικοσύστημα και το περιβάλλον, θα  διατηρηθεί μια κατάσταση αν όχι ισορροπίας, τουλάχιστον ασφάλειας για την αποφυγή του κίνδυνου θανάτωσης των πεύκων. Και όλα αυτά σε συνδυασμό με τη διατήρηση της δραστηριότητας των ωφέλιμων εντόμων και των μελισσών, η προσφορά των οποίων είναι ανεκτίμητη. Στο πρόβλημα που υπάρχει θα πρέπει όλοι οι εμπλεκόμενοι -γεωπόνοι, μελισσοκόμοι, δασοπόνοι, πολίτες- να δράσουν από κοινού προκειμένου να αναστείλουν το πρόβλημα προς όφελος του περιβάλλοντος και του κοινού  συμφέροντος.